Progimnazjum im. A. Vienuolisa w Wilnie

Dom, w którym mieszkał A. Lipniūnas

Ks. Alfonsas Lipniūnas mieszkał w tym domu w latach 1939–1943. O jego przyjeździe do Wilna zadecydowały okoliczności historyczne – w 1939 r. Wilno zostało zwrócone Republice Litewskiej. Do miasta stopniowo zaczęto przenosić litewskie instytucje, które czasowo funkcjonowały w innych miejscowościach Litwy. Jedną z nich był Instytut Pedagogiczny, w którym zaraz po powrocie ze studiów we Francji zaczął wykładać ks. Alfonsas.

Po przeprowadzce do Wilna ksiądz zamieszkał w dwupokojwym mieszkaniu obok Ostrej Bramy (ówczesny adres – ul. Ostrobramska 27-15). Zgodnie z przedwojenną numeracją budynek, w którym mieszkał ks. Lipniūnas, zachował się, natomiast znajdujący się tuż obok dom Barkenberga w czasie wojny został zburzony. W tym mieszkaniu ks. Alfonsas mieszkał przez wszystkie cztery lata pobytu w Wilnie. Tu w noc na 17 marca 1943 r. został aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Stutthofie.

Mieszkanie, w którym mieszkał ks. Alfonsas, stało się w owym czasie schroniskiem i przystanią bezpieczeństwa dla mieszkańców Wilna. Tutaj ks. Lipniūnas gromadził wspólnotę wiernych: członków katolickich organizacji młodzieżowych (lit. ateitininkai), uczniów, społeczników, ludzi cierpiących niedostatek i potrzebujących pomocy. W 1941 r. w tym mieszkaniu z inicjatywy ks. Alfonsasa został założony Fundusz Wolności. Jego celem była pomoc materialna osobom, które ucierpiały wskutek wojny: wdowom, rodzinom wielodzietnym, wilnianom, którzy stracili pracę, byli w straszym wieku lub żyli w biedzie. Właśnie do tego mieszkania Lipniūnasa ludzie przynosili lub przekazywali datki pieniężne lub inne wsparcie, które z pomocą organizacji młodzieżowych ksiądz rozdawał potrzebującym.

Ponieważ katolickie koło studentów stale się poszerzało, ks. Lipniūnas przyczynił się do założenia Wileńskiego Związku Młodzieży Katolickiej (lit. Vilniaus ateitininkų sąjunga), mimo że ówczesne okoliczności nie były sprzyjające dla tej organizacji. Ks. Alfonsas został przewodnikiem duchowym tego związku, często wygłaszał wykłady dla młodzieży. Zrzeszając studentów, ks. Alfonsas wykorzystał wiedzę, doświadczenie i pomysły, które zgromadził podczas studiów we Francji i w Belgii. Potrafił wychowywać młodych ludzi nie tylko słowem, lecz swoją odwagą, niezłomnością i siłą wewnętrzną.

Kaplica Ostrobramska Matki Boskiej Miłosierdzia

Obiekt zalicza się do Szlaku św. Jana Pawła II, Miłosierdzia Bożego, Szlaku Maryjnego

Sanktuarium w Ostrej Bramie znajdowało się w połowie drogi między mieszkaniem ks. Alfonsasa Lipniūnasa a Instytutem Pedagogicznym, w którym wykładał, dlatego było to dla niego najwygodniejsze miejsce do pełnienia posługi kapłańskiej.

Ks. Alfonsas szybko zasłynął w Wilnie jako świetny kaznodzieja. Kaplica Ostrobramska stała się szczególnym miejscem ściągającym wilnian, aby posłuchać homilii. W latach 1941–1942 na nabożeństwa majowe przybywali zarówno wilnianie, jak i mieszkańcy okolicznych miasteczek. Jego kazania były odważne, zrozumiałe i aktualne, a język żywy i bogaty. Gdy tylko pojawiał się na balkonie, ulica Ostrobramska nie mogła zmieścić ludzi. Przychodzili tu nawet ci, którzy rzadko zaglądali do kościoła i nie należeli do gorliwych wiernych.

W swoich kazaniach poruszał tematy wzięte z życia codziennego – niezgodę, zobojętnienie, przewagę materializmu nad idealizmem, problemy życia rodzinnego, dosyć często zwracał uwagę również na postępowanie okupantów, ich samowolę. Jak pisze w książce o ks. Lipniūnasie więziony razem z nim w Stutthofie ks. Stasys Yla, wskazując ówczesne wady, ks. Alfonsas nie dążył do tego, aby znieważać i oskarżać ludzi, nie straszył ich diabłami, mękami i piekłem, lecz zawsze apelował do sumienia, kończył słowem wzbudzającym nadzieję, że można pokonać swoją grzeszność. Jak gdyby delikatnie brał za ramię i mówił: „Człowiecze, jesteś wielki i szlachetny, więc bądź godny tego imienia“.

Państwowy Instytut Pedagogiczny

W listopadzie 1939 r. po przeniesieniu Państwowego Instytutu Pedagogicznego z Poniewieża, ks. Alfonsas Lipniūnas został zmuszony do przeprowadzki do Wilna. Ten instytut przerzucano z jednego miasta do drugiego: został założony w 1935 r. w Kłajpedzie, w 1939 r. po ogłoszeniu przez Niemcy nazistowskie ultimatum wobec Republiki Litewskiej i okupacji Kraju Kłajpedzkiego przeniesiono go do Poniewieża, w krótkim czasie po odzyskaniu przez Litwę Wilna, instytut rozmieszczono w stolicy, gdzie był czynny zaledwie kilka lat, ponieważ w 1943 r. został zamknięty przez niemieckie władze okupacyjne. Działalność instytutu została reaktywowana w 1944 r.

Ks. Lipniūnas wykładał w Instutucie Pedagogicznym socjologię i religię. Został również kapelanem uczelnianym. W Wilnie instytut się rozrósł – studiowało w nim aż kilkuset studentów oraz wielu nauczycieli z okolic Wilna. Ks. Alfonsas nie tylko wykładał, lecz również utrzymywał ścisłe kontakty ze społecznością studencką, której członkowie przychodzili nawet do jego mieszkania. Studentów przyciągała prostota ks. Alfonsasa i jego umiejętność utrzymywania serdecznych relacji.

Jednakże w czerwcu 1940 r. po okupacji Wilna przez armię sowiecką ks. Alfonsas został usunięty ze stanowiska pełnionego w Instytucie Pedagogicznym. Według słów rektora zabroniono mu nawet wchodzić do instytutu, w którym nie wykładano już religii.

Latem tego samego roku ks. Alfonsas spotkał się z niedawno mianowanym na arcybiskupa Mieczysławem Reinysem. Arcybiskup był w pełni świadomy, jaka będzie polityka władzy radzieckiej wobec religii, dlatego zdecydował, że najlepszym miejscem na kontakt z wiernymi będzie dla ks. Lipniūnasa tylko kościół. Księdzu zaproponowano objęcie nowego stanowiska – został kaznodzieją w kościele pw. św. Janów.

Litewska Filharmonia Narodowa

Znajomi pamiętają, że ks. Alfonsas Lipniūnas chodził na wieczory poetyckie, interesował się sztuką, literaturą, utrzymywał kontakty z litewską elitą intelektualną i  inteligencją Wilna. Przypomina się, że ks. Alfonsasa można było spotkać w sali Litewskiej Filharmonii Narodowej podczas wieczorów poezji litewskiej. Swoją obecnością wyrażał poparcie młodym studentom literatom, wypożyczał również im książki, organizował spotkania we własnym mieszkaniu, interesował się, czy nie brakuje im dachu nad głową, pożywienia, pieniędzy. Do tego grona należał Kazys Bradūnas, Vytautas Mačernis, Bronius Krivickas, Mamertas Indriliūnas, Kazys Umbrasas.

Ksiądz rozumiał, że w owym czasie należało zrzeszać i wspierać jeszcze bardzo nieliczną grupę inteligencji litewskiej. W centrum jego uwagi znajdowały się studenckie koła młodziezy katolickiej, w których rozważano na tematy społeczne. Ks. Lipniūnas zauważył, że najlepiej działają grupy mające stałych opiekunów, którymi są profesorowie uniwersyteccy lub pracownicy naukowi. Bardzo się starał więc, aby młodzież katolicką wspierały elity akademickie, ponieważ również sam był człowiekiem o szerokich zainteresowaniach, dużo czytał, miał bogatą bibliotekę.

Dom Kazysa Bradūnasa

W tym domu od 1992 r. do samej śmierci mieszkał litewski poeta, prozaik, członek katolickiej organizacji młodzieżowej Kazys Bradūnas. Zarówno Bradūnas, jak i jego żona Kazimiera Bradūnienė byli przyjaciółmi ks. Alfonsasa Lipniūnasa. Bradūnienė pisze we wspomnieniach, że w czasach niemieckiej okupacji pomagała przygotowywać paczki żywnościowe i rozdawać je biednym ludziom.

Zachowało się również barwne wspomnienie Kazimiery o wiecznie gdzieś śpieszącym ks. Alfonsasie: „Spotykam pewnego razu ks. Lipniūnasa, szybko podążającego ulicą Wielką. Mówi mi po powitaniu: „Głowa mi pęka, pędzę odetchnąć na łonie przyrody. Nie mogę ogarnąć wszystkich problemów. Oto niedawno zjawiła się u mnie pewna kobiecina. Boli ją ząb i ja mam go wyleczyć. Zrób, człowieku, czego nie umiesz robić!“ Z pewnością nie zajął się leczeniem zęba, lecz wybrał z kieszeni tyle, ile miał, pieniędzy i odesłał do lekarza. Miał zatem zawsze drzwi otwarte dla wszystkich, kogo dręczyły różne problemy – od bólu zęba do znacznie głębszych. Z przyjemnością przypominam sobie, jak podczas naszych z Kazimierzem zaręczyn 4 marca 1943 r., w dniu św. Kazimierza, odprawił Mszę Świętą w Ostrej Bramie. Mówił, że chciałby również dać nam ślub, lecz 17 marca Wilnem wstrząsnęła wiadomość o tym, że ks. Lipniūnas został aresztowany przez gestapo.“

Muzeum Dziedzictwa Kościelnego

Klasztor bernardyński przy kościele pw. św. Michała Archanioła

Kościół zalicza się do Szlaku Bożego Miłosierdzia oraz Katedra.Dzwonnica.Skarbiec.

W pomieszczeniach byłego klasztoru bernardyńskiego podczas okupacji niemieckiej w latach 1942–1944 mieściło się Wileńskie Seminarium Duchowne, w którym wykładał ks. Alfonsas Lipniūnas. Seminarium zostało założone z inicjatywy arcybiskupa Mieczysława Reinysa.

W 1942 r. władze niemieckie zareagowały na opór na tle narodowościowym i aresztowały arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego, którego stanowisko przejął Reinys. Zawieszono również działalność polskiego seminarium duchownego, a w jesieni 1942 r. przekazano je Litwinom. W tym budynku znajdowały się refektarz, sala wykładowa, kuchnia, pomieszczenia dla rektora i ekonoma, a sami seminarzyści mieszkali w klasztorze karmelitów przy kościele pw. św. Teresy. Po zmianie władzy nazistowskiej na sowiecką Jałbrzykowski wrócił do seminarium i przywrócił mu dawne miejsce przy kościele św. Jerzego. W 1945 r. sowieci ostatecznie zamknęli seminarium. Obecnie w kościele pw. św. Michała Archanioła i w klasztorze bernardyńskim założone zostało Muzeum Dziedzictwa Kościelnego.

Abp M. Reinys zamierzał mianować ks. Lipniūnasa rektorem seminarium duchownego przeznaczonego dla Litwinów, jednakże w owym czasie pojawiła się grupa księży nastawiona krytycznie wobec ks. Alfonsasa, dlatego zaproponowano na to stanowisko ks. Ladasa Tulabę z Kowna.

Ks. Lipniūnas wykładał w seminarium 4 przedmioty: socjologię, teologię pastoralną, etykę i katechetykę. Był dobrym znawcą socjologii, posiadającym rozległą wiedzę w zakresie przedmiotu, natomiast teologia pastoralna była dla niego nową, mało znaną dziedziną. Inaczej niż inni wykładowcy podczas wykładów ks. Alfonsas nie opierał się na wiedzy podręcznikowej, częściej poruszał aktualne tematy, omawiał ze studentami wiadomości prasowe, czerpał przykłady z własnego doświadczenia i na podstawie tego formułował wnioski. Wpływ na kleryków miały zarówno wykłady ks. Alfonsasa, jak i jego osobowość promieniująca odwagą i prostotą.

Kościół Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła Ewangelisty

Kaplica poświęcona ks. Alfonsasowi Lipniūnasowi

Kościół zalicza się do Szlaku Bożego Miłosierdzia, Szlaku Maryjnego, Jezuitów w Wilnie.

W kościele pw. św. Janów ks. Alfonsas Lipniūnas pełnił posługę w latach 1940–1943. Ten kościół w okresie międzywojennym słynął jako miejsce spotkań inteligencji, przedstawicieli elit i ludzi ze środowiska akademickiego. Zagrożenie ze strony sowieckiej ideologii ateistycznej wymagało takiej strategii, aby nawet w złożonych warunkach politycznych mogło brzmieć twarde i odważne słowo głoszące prawdy wiary.

Aby posłuchać kazań ks. Lipniūnasa, w tym kościele gromadziły się tłumy ludzi – wykładowcy uniwersytetu, profesorowie, studenci, katolicy, protestanci, a nawet ludzie o poglądach lewicowych. W jego kazaniach brzmiały odważne i stanowcze słowa, budzące nadzieję i entuzjazm, zachęcające do pracy i poświęcenia. „Jego słowa z tak dużą siłą oddziaływały na słuchacza, że podążał krok w krok za myślami kaznodziei. Szedł razem i wspólnie wznosił się na wyżyny“ — w taki oto sposób swoje bezpośrednie wrażenia opisywał Julius Kakarieka.

Ks. Alfonsas Lipniūnas w czasie okupacji totalitarnej narażał się na niebezpieczeństwo, głosząc publicznie w swoich kazaniach słowa najprawdziwszej prawdy. Przemawiał w taki sposób z ambony kościoła św. Janów przez trzy lata i urzekał tłumy tym, że swoim myślom nadawał taką formę, do której organy bezpieczeństwa z trudem mogły się przyczepić. Pomimo tego władze sowieckie bardzo się interesowały kościołem pw. św. Janów. NKWD dwukrotnie przesłuchiwało ks. Alfonsasa, jednakże był on osobą znaną i szanowaną, dlatego obawiano się, że jego areszt i uwięzienie mogłyby wywołać niemałe zamieszki wśród mieszkańców Wilna. Latem 1941 r., gdy rozpoczęły się deportacje, ks. Lipniūnas znalazł się na drugiej liście, jednak nie zdążono go wywieźć, ponieważ reżim sowiecki został zastąpiony przez nazistowski. Dzięki temu jeszcze prawie przez dwa lata mógł z ambony mówić ludziom, jak ważne jest służenie prawdzie.

W końcu okupacji niemieckiej znaczenie kościoła pw. św. Janów zaczęło spadać. Od 1943 r. zaktywizowała się działalność litewskiego podziemia, w kraju rozpowszechniano nielegalne publikacje – proklamacje, odezwy, gazetki. Zatem pojawiły się inne sposoby podtrzymywania kondycji narodowej i ducha walki.

W 2016 r. w kościele św. Janów została wyświęcona kaplica ks. Alfonsasa Lipniūnasa, przeznaczona do potrzeb duszpasterstwa akademickiego.

Byłe Małe Getto Żydowskie

Po przybyciu w 1939 r. do Wilna ks. Alfonsas Lipniūnas niewątpliwie spotykał na wileńskich ulicach, w kawiarniach i w teatrach Żydów i słyszał język jidysz. W tym czasie w Wilnie mieszkało około 60 000 Żydów. Okupacja nazistowska Litwy w 1941 r. spowodowała, że większa część mieszkańców żydowskiego pochodzenia była eksterminowana. Ks. Lipniūnas codziennie przechodził obok terenu Małego Getta Żydowskiego. W tym getcie, którego granice stanowiły ulice Żydowska (Žydų), Gaona (Gaono), Szklarska (Stiklių) i Antokolskiego (Antakolskio), przebywało około 11 000 mieszkańców. Przeważali wśród nich przedstawiciele inteligencji i ludzie niezdolni do pracy – chorzy, osoby w starszym wieku, dzieci. Żydowskie getto było dla ks. Alfonsasa nie zasłyszaną historią, lecz znaną z codziennego doświadczenia rzeczywistością. Wiedział, jakie przeżycia są udziałem ludzi mieszkających w getcie, w kazaniach potępiał przyswajanie mieszkań wcześniej należących do Żydów oraz ich własności.

Biblioteka im. A. Mickiewicza

Mieszkanie Stefanii Ladigienė

Jak przypomina S. Vanagaitė, po drodze na Uniwersytet Wileński wielokrotnie mijała się z ks. Alfonsasem na ul. Dominikańskiej. Często po porannej Mszy św. śpieszył na jakieś zebranie czy spotkanie, odwiedzał też Stefanię Ladigienė oraz jej rodzinę, która w tym czasie mieszkała w domu przy ul. Trockiej 11.

S. Ladigienė była znaną publicystką, społeczniczką, członkiem katolickiej organizacji młodzieżowej i pedagogiem. Gdy władze sowieckie uwięziły jej męża oficera Kazysa Ladigę, przeprowadziła się ze starszymi dziećmi do Wilna i zamieszkała przy ulicy Trockiej. Jej mieszkanie znajdowało się na trzecim piętrze, gdzie obecnie mieści się czytelnia Biblioteki im. A. Mickiewicza. W domu Stefanii w czasie drugiej wojny światowej zbierała się litewska inteligencja, duchowieństwo i działacze społeczni, prowadzona była działalność Funduszu Wolności, organizowano pomoc materialną i akcje ratowania dzieci żydowskich. Do częstych gości Ladigienė należeli arcybiskup wileński Mieczysław Reinys, ks. Alfonsas Lipniūnas, ks. Ladas Tulaba, poeta Faustas Kirša, Juozas Keliuotis, a po wojnie – pisarz Balys Sruoga, przez jakiś czas mieszkała tu również służebnica Boża Adelė Dirsytė. Dom Stefanii Ladigienė stał się schroniskiem dla dziewczynki żydowskiego pochodzenia Ireny Veisaitė.

Wileńska bazylika archikatedralna i plebania

Kościół zalicza się do Szlaku Bożego Miłosierdzia, Szlaku Maryjnego, Postacie świętych wileńskich, Szlaku św. Jana Pawła II, Katedra.Dzwonnica.Skarbiec.

Ks. Alfonsas Lipniūnas był zapraszany do wileńskiej bazyliki archikatedralnej, aby wygłaszać kazania podczas rekolekcji, na plebanii natomiast (obecnie znajduje się tu dom parafialny) spotykał się z uczniami. Uczestnicy tych spotkań pamiętają, że zawsze mogli mówić otwarcie i szczerze o sprawach codziennych, zapominając, że rozmawiają z księdzem.

Wileńska bazylika archikatedralna przywołuje w pamięci również niezwykle istotne i bliskie relacje ks. Alfonsasa z arcybiskupem wileńskim Mieczysławem Reinysem. Przy wsparciu Mieczysława Reinysa, ks. Alfonsas mógł organizować pomoc materialną, prowadzić działalność Funduszu Wolności, wykładać w założonym przez arcybiskupa i działającym czasowo wileńskim seminarium duchownym.

Muzeum Okupacji i Walk o Wolność

17 marca 1943 r. nazistowskie gestapo aresztowało ks. Alfonsasa w jego domu przy ulicy Ostrobramskiej. Rektor wileńskiego seminarium duchownego L. Tulaba z wieczora otrzymał tajne oświadczenie w sprawie aresztu Lipniūnasa i jeszcze dwu osób świeckich. Gdy rektor przybył do ks. Alfonsasa i namawiał go do ucieczki, usłyszał odpowiedź: „Nie będę uciekał!“ Po jego areszcie arcybiskup M. Reinys szukał możliwości skontaktowania się z niemieckim oficerem von Statenem, który był odpowiedzialny za sprawy religijne. Jednakże wszystkie próby okazały się nadaremne. Nikt nie wiedział, gdzie znajduje się ks. Lipniūnas i co mu grozi.

26 marca 1943 r. razem z innymi 46 przedstawicielami inteligencji litewskiego pochodzenia ks. Alfonsas znalazł się w obozie koncentracyjnym w Stutthof, gdzie został zakwalifikowany jako więzień polityczny. W Stutthofie ks. Alfonsas spędził dwa lata. Ryzykując własne życie, w obozie koncentracyjnym pełnił posługę jako kapelan więzienny, odprawiał Msze św., potajemnie udzielał sakramentów i spowiadał. 25 stycznia 1945 r., gdy sowieci zbliżali się do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, więźniów ewakuowano i prowadzono w kierunku portu. Ich droga dzisiaj jest nazywana „marszem śmierci“. Los pozwolił, że kilku litewskich więźniów, a wśród nich również ks. Alfonsas oraz ks. Stasys Yla, schronili się w Pucku nieopodal Gdańska. Niestety, ks. Alfons nie doczekał na tym świecie wolności. Całkowicie wycieńczony, ważący zaledwie 30 kilogramów, ks. Alfonsas zachorował na tyfus oraz zapalenie płuc. Jego życie zgasło 28 marca 1945 r.

Dotychczas nie jest wiadomo, gdzie przetrzymywano aresztowanego ks. Lipniūnasa: czy zatrzymani tej marcowej nocy więźniowie zostali przesłani do Kowna, czy kilka dni przed wywozem do Stutthofu spędzili w znajdującej się w Wilnie siedzibie gestapo. Jednakże Muzeum Okupacji i Walk o Wolność jest tragicznym miejscem upamiętniającym męczenników wiary. W podziemiach muzeum znajduje się jedenasta cela, nazywana Celą Biskupów. Więziono w niej biskupów W. Borisevičiusa i M. Reinysa, bł. T. Matulionisa, P. Ramanauskasa. W tej celi podczas wizyty na Litwie modlił się papież Franciszek.

Znajdujący się w skwerze przed muzeum pomnik upamiętniający ofiary okupacji jest jednym z pierwszych pomników w Wilnie, które powstały po odzyskaniu 11 marca 1990 r. przez Litwę niepodległości. Będąc w 2018 r. z wizytą na Litwie, papież Franciszek swoją oficjalną wizytę zakończył modlitwą pod tym pomnikiem.

„Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił Mnie opuścił?“ (Mt 27, 46)

Twoje wołanie, Panie, stale rozbrzmiewa pośród tych murów, które pamiętają cierpienia wielu synów tego narodu. Litwini i mieszkańcy Litwy innego pochodzenia na własnym ciele odczuli szał wszechmocy ludzi, którzy dążyli do kontroli nad wszystkim.

W Twoim wołaniu, Panie, słyszymy krzyk niewinnych, który łączy się z Twoim głosem i wznosi się do nieba. Jest to Wielki Piątek bólu i goryczy, przygnębienia i niemocy, okrucieństwa i paranoi, który naród litewski przeżył w obliczu nieposkromionej, znieczulającej i zaślepiającej serce żądzy władzy.

W tym miejscu pamięci błagamy Cię, Panie, aby Twoje wołanie zachowało naszą czujność. Niech Twoje wołanie, Panie, uchroni nas przed chorobą duchową, która nam jako narodowi stale zagraża: przed zapomnieniem o naszych ojcach, o doznanych przez nich cierpieniach.

W Twoim wołaniu i życiu naszych ojców, którzy tak wiele wycierpieli, możemy odnaleźć odwagę, aby bez wahania wziąć na siebie odpowiedzialność wobec współczesności i przyszłości; niech to wołanie będzie przestrogą, aby nie ulegać przyziemnym hasłom współczesnych trendów i jakimkolwiek próbom lekceważenia i odzierania człowieka z godności, którą Ty go przyoblekłeś.

Panie, niech Litwa będzie światłem nadziei. Niech będzie ziemią nieustannej pamięci, która wznawia zobowiązanie do walki przeciwko wszelkiej niesprawiedliwości. Niech pobudza do twórczego wysiłku w obronie praw wszystkich ludzi, a zwłaszcza bezbronnych i słabych. I niech będzie przykładem zgody i harmonii różnorodności.

Nie pozwól, Panie, abyśmy byli głusi na wołanie tych, którzy dziś wciąż wznoszą swój głos do nieba. Amen