Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Władysława

Katedra jest kościołem biskupim. Kiedy się wspomina biskupów męczenników z połowy XX wieku, na pierwszy plan wysuwa się postać Mečislovasa Reinysa, którego życie było najbardziej związane z tym miastem: w Seminarium Duchownym w Wilnie najpierw studiował, a później wykładał, pracował na kursach pedagogicznych i w gimnazjum litewskim, był wikariuszem w kościele św. św. Janów (lata 1914 – 1915). Kilka linijek z dziennika jego rówieśnika A. Bieliauskasa, księdza archidiecezji wileńskiej, przenosi nas do dnia, w którym M. Reinys, jako administrator apostolski, wkroczył do Katedry: „[10.X.1942] Bo taki ingres J. E. Arcbp. Reinysa do Katedry. Przed pałacem biskupów stoi para kasztanów zaprzęgniętych do faetonu. Przewiezie Jego Ekscelencję do Katedry. […] Jego Ekscelencja rozpoczynał kazanie słowami ewangelii „Twój syn żyje“. Wyjaśnił, że życie Kościoła, społeczeństwa i narodu oparte na zasadach chrześcijańskich jest zdrowe i trwałe”. Arcybiskup musiał podjąć się tej służby w niezwykle trudnym czasie – w okupowanym przez nazistów, a później przez sowietów Wilnie, które jeszcze niedawno należało do Polski, kiedy arcybiskup metropolita R. Jałbrzykowski został w marcu 1942 r. zesłany do Mariampola.
Na placu Katedralnym wspominamy również uroczystości beatyfikacyjne bł. T. Matulionisa, które odbyły się 25 czerwca 2017 r. Chociaż Wilno nie było miejscem posługi biskupa Teofila, to jednak wielokrotnie odwiedzał on katedrę wileńską, również w 1936 r., wracając do Litwy po podróży ze Stanów Zjednoczonych i z Ziemi Świętej. Na pewno zatrzymał się przed miejscem w katedrze, gdzie jest pochowany błogosławiony J. Cieplak, który był mianowany arcybiskupem wileńskim w grudniu 1925 r., w trudnych okolicznościach politycznych, po rezygnacji bł. J. Matulaitisa. Zmarł jednak jeszcze przed objęciem stanowiska, w drodze do – wtedy jeszcze polskiego – miasta. T. Matulionis dobrze go znał, ponieważ razem służyli w Leningradzie i doświadczyli prześladowań bolszewickiej Rosji. T. Matulionis spotkał się wówczas z arcybiskupem R. Jałbrzykowskim, który po śmierci J. Cieplaka przejął stery archidiecezji. Biskup Matulionis wielkim szacunkiem darzył czczonego tutaj św. Kazimierza, w dniu jego święta w roku 1900 r. przyjął święcenia kapłańskie. W szczytowym momencie drugiej wojny światowej, w 1943 r. został on mianowany pasterzem diecezji koszedarskiej (Kaišiadorys). Biskup, do tej pory już kilkakrotnie więziony w Rosji, postępuje zgodnie ze swoimi zasadami: protestuje przeciwko przymusowej pracy młodych ludzi uprowadzanych przez nazistów, odmawia podpisania listu z podziękowaniami dla Stalina „za wyzwolenie Litwy“, gdy sowieci plądrowali kościoły, aresztowali księży i zakazali nauczenia dzieci prawd wiary, zainicjował posiedzenie episkopatu – w którym uczestniczył również M. Reinys – w celu przyjęcia wspólnego stanowiska dotyczącego dalszego postępowania. W swoim okólniku do księży, w związku ze zbliżającym się frontem i nadejściem Armii Czerwonej, 3 lipca 1944 roku, radzi: „W związku ze zbliżającymi się działaniami wojennymi i perspektywą powstania różnych nieoczekiwanych sytuacji, ku uwadze Czcigodnych Księży Dziekanów polecamy: – jeżeli w danej parafii wszyscy parafianie przymusowo zastaną ewakuowani z Litwy, razem z nimi mają jechać również księża; – jeżeli część parafian dobrowolnie lub pod przymusem opuści miejsce zamieszkania, to proboszczowie i księża pełniący jakiekolwiek obowiązki, mają pozostać na miejscu; – bez specjalnego pozwolenia z kurii żadnemu księdzu nie wolno opuścić terytorium diecezji. Miejmy ufność w miłosierdzie Serca Jezusowego, opiekę Matki Bożej, wstawiennictwo św. Józefa i św. Kazimierza!“.
V. Borisevičius oficjalnie został zarządcą diecezji telszańskiej (Telšiai) od roku 1944, po śmierci biskupa J. Staugaitisa. Katedrę św. Stanisława i św. Władysława możemy postrzegać jako symboliczne miejsce spotkania sług bożych V. Borisevičiusa i M. Reinysa (rzeczywistym miejscem ich spotkania było mieszkanie Reinysa, czyli budynek 8 przy ulicy Pilies, w którym mieszkał przez ostatnie kilka lat przed aresztowaniem; obecnie mieści się tu Litewska Katolicka Akademia Nauk [Lietuvos katalikų mokslo akademija]). Zwolniony po pierwszym aresztowaniu biskup Borisevičius udał się do arcybiskupa M. Reinysa i długo z nim rozmawiał, przygotowując się do odmowy współpracy z sowieckimi służbami i do jego ewentualnego późniejszego aresztowania.
W tamtych czasach założenie mitry biskupiej było równoznaczne z nałożeniem korony cierniowej. Ci nasi biskupi, idąc za przykładem Dobrego Pasterza, zdecydowali się oddać życie za swoją owczarnię. W kaplicy Zesłańców znajduje się kapsuła z ziemią ze wspólnego grobu znajdującego się w pobliżu więzienia we Włodzimierzu, w którym pochowano M. Reinysa. W jednym z najsurowszych więzień w ZSRR oprócz arcybiskupa M. Reinysa więziony był bł. T. Matulionis, ksiądz, działacz polityczny i społeczny V. Mironas, minister spraw zagranicznych P. Urbšys z żoną oraz wielu innych rodaków.

Sanktuarium Miłosierdzia Bożego

Doniosła jest rola biskupów Reinysa i Matulionisa w szerzeniu kultu Miłosierdzia Bożego. W 1940 r. Mečislovas Reinys został mianowany biskupem pomocniczym ordynariusza wileńskiego R. Jałbrzykowskiego. Po inwazji nazistów, a następnie sowietów, musiał dwukrotnie przejmować zarządzanie diecezją. To właśnie abp Reinys 29 maja 1942 r. zatwierdza modlitwę Koronki do Miłosierdzia Bożego. To sanktuarium, wówczas jeszcze kościół Najświętszej Trójcy, w latach 1946-1947, był ostatnim miejscem posługi bł. Michała Sopoćki w Wilnie przed jego ostatecznym wyjazdem do Białegostoku. Ksiądz, zauważając, że wierni nie rozumieją dobrze ani języka polskiego, ani litewskiego, zwrócił się do Reinysa, ówczesnego administratora archidiecezji wileńskiej, z propozycją wprowadzenia nabożeństw w języku rosyjskim. Arcybiskup, zdając sobie sprawę, jak ważne jest, aby rosyjskojęzyczna ludność, która przybyła wraz z drugą okupacją, była w stanie znaleźć drogę do Boga i przyjąć sakramenty, zgodził się z tą propozycją. W kwietniu tego samego roku, kiedy M. Sopoćko posługiwał jeszcze w kościele św. św. Janów, przychylił się do poprzedniej jego prośby, zezwalając na obchodzenie święta Miłosierdzia Bożego w pierwszą niedzielę po Wielkanocy, do czego Pan Jezus zachęcał za pośrednictwem św. zakonnicy Faustyny. Była to pierwsza celebracja tego święta, które zostało włączone do powszechnego kalendarza liturgicznego Kościoła dopiero w 2000 roku.

Możliwe, że nie tylko arcybiskup M. Reinys znał apostoła Miłosierdzia Bożego. Jest bardzo prawdopodobne, że T. Matulionis osobiście się spotykał z Michałem Sopoćką, ponieważ ówczesny prałat diecezji koszedarskiej (Kaišiadorys) Juozapas Labukas odbywał studia wspólnie z przyszłym kapłanem w Seminarium Duchownym w Wilnie i pełnił z nim posługę duszpasterską na Wileńszczyźnie. O siostrze Faustynie, która mieszkała w Wilnie, o objawieniach Jezusa, których doświadczyła w Wilnie, i o przekazanym orędziu Miłosierdzia Bożego bł. Teofil dowiedział się od sióstr benedyktynek. Biskup Matulionis, dzięki osobistemu oddaniu się Najświętszemu Sercu Jezusa i pielęgnowaniu jego pobożności, od razu poczuł, że przesłanie o niewyczerpanym Miłosierdziu Bożym płynącym z tego Serca jest mu bliskie. Miał kopię tego obrazu w swojej prywatnej kaplicy, a 6 czerwca 1943 roku do serdecznego listu, który pisał z Koszedarów (Kaišiadorys) do swojego przyjaciela ojca Vincasa Dainiusa, dołączył obrazek Jezusa Miłosiernego, szerząc to nabożeństwo: „Przesyłam ci obrazek Miłosierdzia Pańskiego – wołaj o Miłosierdzie Boże, które cię ochroni.“

Obraz Jezusa Miłosiernego, który obecnie znajduje się w centralnym ołtarzu sanktuarium, został ukończony na przełomie czerwca i lipca 1934 r. W tym czasie w Kownie od 28 czerwca do 1 lipca odbywał się Narodowy Kongres Eucharystyczny, którego kulminacją 1 lipca było podpisanie Aktu Ofiarowania Litwy Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Wśród wielu podpisów pod Aktem znalazły się podpisy Prezydenta Litwy A. Smetony i biskupów M. Reinysa, T. Matulionisa i V. Borisevičiusa.

Od ponad dziesięciu lat w tej świątyni odbywa się Adoracja Wieczysta Najświętszego Sakramentu. Bez wątpienia bł. Teofil na pewno byłby szczęśliwy: wielokrotnie więziony i nie zawsze mając możliwość odprawiania mszy świętej w miejscach uwięzienia, tęsknił za Eucharystią. W 1937 roku, w 550 rocznicę Chrztu Litwy, dzięki jego gorliwej trosce w klasztorze benedyktynek w Kownie zainicjowano wieczystą Adorację Najświętszego Sakramentu. „Przyjdźcie, adorujmy Go!

Muzeum Okupacji i Walk o Wolność w Wilnie/Więzienie KGB (NKGB (MGB))

V. Borisevičius przebywał w tym więzieniu po raz pierwszy od 18 grudnia 1945 r. przez sześć dni. Oskarżono go o działalność antysowiecką, kontakty z partyzantami, a także podejmowano próby jego werbunku. Gdy nie udało się go złamać, został zwolniony, aby mógł podjąć decyzję. Po rozmowie z arcybiskupem Reinysem 3 stycznia 1946 r. napisał do kierownictwa NKGB (MGB): „Po tym, co przeżyłem w ostatnich dniach, słowa Odkupiciela przeczytane w Ewangelii św. Jana (10,11), że „Dobry pasterz daje życie swoje za owce“, głęboko mną poruszyły. Dlatego oświadczam, że donosicielstwo jest całkowicie niezgodne z moim tytułem, obowiązkami i sumieniem, więc kategorycznie odmawiam tego. Jeśli popełniłem przestępstwo, to sam muszę odpokutować za swoją winę, a nie ktoś inny za mnie. Wymaga tego moja religia.“ Świadomie lub nie, Borisevičius został aresztowany po raz drugi 5 lutego, w dniu 62 urodzin M. Reinysa. Był torturowany, przesłuchiwany. Po prawie 7 miesiącach, 28 sierpnia, Trybunał Wojskowy MSW LSSR skazał biskupa na karę śmierci, a następnego dnia przewieziono go do więzienia na Łukiszkach.

Dokładnie rok po pierwszym aresztowaniu biskupa Borisevičiusa, 18 grudnia 1946 roku, aresztowano biskupa koszedarskiego Matulionisa, który był tu więziony do listopada 1947 roku. Oskarżono go o zakazanie księżom ogłaszania w kościołach informacji o charakterze politycznym, o ostrzeganie młodzieży katolickiej przed wstępowaniem do organizacji pionierów i komsomołu oraz o nawoływanie do pomocy osobom poszkodowanym w wyniku wojny i deportacji. Był przesłuchiwany. Wśród odpowiedzi udzielonych śledczym możliwe przeczytać: „Przyznaję, że moje listy do wiernych były skierowane przeciwko bolszewizmowi, przeciwko władzy radzieckiej. […] Powodem, który skłonił mnie do napisania tych apeli, był mój sprzeciw wobec polityki władz radzieckich w kwestiach religijnych; moim zdaniem władza radziecka prześladowała religię, dlatego wzywałem wierzących do modlitwy, aby nie powtórzył się rok 1940, kiedy Litwa weszła w skład Związku Radzieckiego. […] A gdyby władze radzieckie powróciły do Litwy, chciałem, żeby wierzący Litwini ściśle przestrzegali zasad religii i nie ulegali antyreligijnej propagandzie, prowadzonej przez bolszewików i organizacje stworzone przez nich.“ Ponieważ biskup Matulionis dobrze znał kanony Kościoła i prawo radzieckie, śledczym nie udało się zebrać materiałów dowodowych. Decyzję podjęła działająca w Moskwie Narada Specjalna przy NKWD ZSRR (Осо́бое совеща́ние при МГБ СССР), która w 1947 r. skazała biskupa koszedarskiego na 7 lat więzienia w zakładzie karnym o zaostrzonym rygorze we Włodzimierzu, do którego został przewieziony z Wilna 19 listopada.

M. Reinys został aresztowany przez władze sowieckie 12 czerwca 1947 r. za „pośrednictwo zdrajcom ojczyzny, udział w antysowieckiej, nacjonalistycznej organizacji i w agitacji antysowieckiej“. Od początku drugiej okupacji próbowano zwerbować arcybiskupa, szantażując go losem uwięzionych krewnych – w 1941 r. deportowano wielu bliskich M. Reinysa: bracia Kazimieras i Jonas, siostry Emilija i Leokadija. Chciano, aby w imieniu władz kościelnych [arcybiskup] podpisał apel do braci leśnych, wzywający ich do legalizacji. Arcybiskup Reinys uzasadnił swoją kategoryczną odmowę kanonami Kościoła, zabraniającymi angażowania się w politykę. Był przesłuchiwany. W protokole z 16 czerwca1947 r. sowiecki śledczy Golycin zapisał: „Pytanie: Co skłoniło Pana do pisania artykułów o treści antyradzieckiej czy, jak Pan to nazywa, antybolszewicko-antykomunistycznej? Odpowiedź: Pisałem artykuły prasowe skierowane przeciwko bolszewizmowi całkowicie świadomie jako człowiek niezgadzający się z bolszewicką ideologią i bolszewickim światopoglądem”. W tym samym roku został skazany na 8 lat więzienia o zaostrzonym rygorze we Włodzimierzu (rehabilitowany w 1989 roku). Pod koniec pobytu w więzieniu zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach.

Więzienie na Łukiszkach

Zbudowane jeszcze w czasach Rosji carskiej w roku 1904, było najnowocześniejszym więzieniem w ówczesnym imperium. Więziono tu wielu wybitnych osobistości litewskich, m.in. autora hymnu litewskiego V. Kudirkę, pisarkę Žemaitė, sygnatariuszy Aktu Niepodległości Litwy Jonasa Vileišisa, Mykolasa Biržiškę, dowódcę partyzantów Adolfasa Ramanauskasa-Vanagasa; więziono tu także litewskich więźniów politycznych, partyzantów; w latach okupacji nazistowskiej na terenie więzienia przetrzymywano Żydów przed wywiezieniem ich na rozstrzelanie do Ponar (Paneriai).

Carskie więzienie wraz z kościołem św. Mikołaja Cudotwórcy może nam przypomnieć pierwszy wyrok wydany na bł. Teofila Matulionisa, który w roku 1910 został skazany na rok pozbawienia wolności za ochrzczenie dziecka urodzonego w rodzinie mieszanej – prawosławnej i katolickiej. Ponieważ władze carskie nie skazywały księży katolickich na więzienie za przestępstwa wyznaniowe, karę pozwolono odbyć w klasztorze w Petersburgu. Sam bł. Teofil nie uważał to ograniczenie wolności za karę, a raczej za sensowne rekolekcje, podczas których rozmyślał też o nieporozumieniach wynikających z podziałów między chrześcijanami, stanowiących przeszkodę dla zbawienia. Następnie, wkrótce po święceniach biskupich w 1929 roku, był niejednokrotnie więziony w bolszewickiej Rosji – w więzieniu urządzonym w pomieszczeniach dawnego klasztoru na Wyspach Sołowieckich, stamtąd przewieziony do więzienia w Leningradzie, a następnie do obozu przy jeziorze Ładoga. Wykonywał tam niezwykle ciężkie prace fizyczne – zdarzały się dni, gdy przenosił na swoich barkach 12 m3 drewna opałowego, pokonując po gałęziach i kamieniach odległość stu i więcej metrów od lasu do drogi. Z powodu tej pracy stał niepełnosprawny. Gdy rząd litewski podjął kroki i uzgodnił wymianę więźniów, w 1933 roku biskup (od 1929 roku) wraz z innymi litewskimi księżmi więzionymi w bolszewickiej Rosji powrócił na Litwę. Wśród więźniów wysłanych w zamian za litewskich księży do Rosji znajdował się przyszły przywódca sowieckiej Litwy A. Sniečkus. Pomimo ciężkich doświadczeń i cierpień biskup Matulionis przez całe życie będzie pragnął, dostrzegając znaczenie tej misji, powrócić do Rosji.

Sługa Boży M. Reinys trafił do więzienia na Łukiszkach w 1919 r. za przemówienie wygłoszone podczas obchodów pierwszej rocznicy Niepodległości Litwy. Został aresztowany i osadzony na Łukiszkach przez bolszewików, którzy w tym czasie rządzili Wilnem. Później, jako zakładnik wraz z innymi Litwinami, do lipca więziony najpierw w Dyneburgu (łot. Daugavpils), a następnie w Smoleńsku. Po wymianie więźniów między rządami Litwy i Rosji ks. M. Reinys odzyskał wolność i powrócił. P. Dovydaitis, opierając się na wspomnieniach P. Dogelisa i opowieściach samego Reinysa, opisał trudności i przeżycia związane z pierwszym uwięzieniem i uwolnieniem w jubileuszowym eseju „List do biskupa Mieczysłowa Reinysa z okazji jego 50 urodzin”: „Byłeś solą w oku bolszewików, którzy zajęli Wilno. Nie byłeś bowiem tylko suchym „stubengelertem“, czyli naukowcem i nauczycielem siedzącym w gabinecie, ale także działaczem społecznym. Będąc takim człowiekiem, Ty, jeśli miałeś okazję wygłosić jakiś publiczny wykład, nie flirtowałeś z bolszewizmem, jak to robili niektórzy katolicy. W związku z tym bolszewicy najpierw atakowali Cię w swoich piśmidłach, a kiedy zostali zmuszeni do karkołomnej ucieczki z Wilna, porwali Cię jako zakładnika wraz z innymi znanymi działaczami litewskimi. Oznaczało to, że już wtedy miałeś niezwykłą siłę oddziaływania. Aresztowali Cię 23 lutego 1919 roku, a zwolnili tylko po pięciu miesiącach. Będąc z wykształcenia psychologiem i niezbyt rozmownym wobec odwiedzających Cię dziennikarzy, jednemu z nich nazwałeś ten pięciomiesięczny okres okresem „specyficznej przyjemności“ i opisałeś go jednym zdaniem: „W 1919 roku bolszewicy dali mi dobrą okazję, by przez pięć miesięcy za ich pieniądze poznać więzienia w Wilnie, Dyneburgu i w Smoleńsku, osobiście doświadczyć ich przyjemności z…wszystkimi ich pluskwami i w ten sposób dobrze poznać psychologię więźnia.“

Biskup V. Borisevičius był tu więziony przez ostatnie miesiące po wyroku śmierci – od 29 sierpnia 1946 roku. Wymowne jest, że tego dnia Kościół wspomina męczeństwo św. Jana Chrzciciela, o którym napisano: „Nie był on światłością, lecz [posłanym], aby zaświadczyć o światłości.“ (Jn 1,8). Na początku swojej drogi kapłańskiej, w 1913 r. w Kalwarii (Kalvarija), V. Borisevičius pełnił posługę kapelana więziennego, a 18 listopada 1946 r. ostatnie kroki stawia już sam jako więzień.

Park Pamięci w Tuskulanach

Urządzono Mu pogrzeb razem z łotrami,
I grób jego był ze złoczyńcami,
Chociaż nikomu nie wyrządził krzywdy
I w Jego ustach kłamstwo nie powstało. (Iz. 53,9)

Szczątki sługi Bożego Vincentasa Borisevičiusa w Tuskulanach zostały znalezione przez archeologów i zidentyfikowane przez antropologów w 1994 roku, po tym jak Departament Bezpieczeństwa Państwowego ustalił, że w tym miejscu znajduje się masowy grób. Odkryto, że w parku dworskim w Tuskulanach pochowano prawie tysiąc osób zamordowanych w więzieniu wewnętrznym sowieckich służb bezpieczeństwa – patriotów i zbrodniarzy wojennych, dezerterów z Armii Czerwonej lub maruderów.

W wspólnej mogile, ale w Rosji, obok więzienia we Włodzimierzu pochowany jest inny biskup męczennik Mečislovas Reinys. W miarę zbliżania się daty jego uwolnienia biskup umiera w niejasnych okolicznościach. Kapsuły z ziemią, które są przechowywane w Kaplicy Zesłańców w katedrze wileńskiej oraz na podwórzu kościelnym parafii w Daugielach (Daugailiai, okręg uciański (Utenos)), zostałe przywiezione w pierwszych latach odrodzenia z cmentarza więziennego we Włodzimierzu. Do dziś zachowało się świadectwo niemieckiego dyplomaty G. Starke, który przez rok przebywał w więzieniu we Włodzimierzu wraz z arcybiskupem, że M. Reinys przewyższał wszystkich więźniów w celi nie wzrostem, lecz postawą i cechami duchowymi. W 1951 roku, po śmierci jednego z więźniów, arcybiskup pocieszał i uspokajał pozostałych: „Nie smućmy się, zamęczeni walczą razem z nami. <…> Oni umacniają nasze szeregi. Niech będą pochwaleni ci, który nie ugięli się przed nieprawdą. Będą żyć wiecznie”. Bliscy biskupa M. Reinysa zostali poinformowani o jego śmierci dopiero po pół roku, w maju 1954 r.

Pomimo podeszłego wieku, ciężkich warunków więziennych i cierpień doświadczonych we Włodzimierzu, biskup Matulionis potrafił powrócić do Litwy w 1956 roku. Błogosławiony, wykazując się niezwykłą wytrwałością, nadal nieugięcie bronił prerogatyw biskupich, nie ulegał presji władzy i jej dążeniom do złamania jego woli. 9 lutego 1962 roku – w 33 rocznicę biskupstwa – otrzymał telegram od Ojca Świętego z informacją, że nadano mu tytuł arcybiskupa „za godną pochwały wytrwałość przez tylu lat pełnienia funkcji Dobrego Pasterza w Kościele Świętym“. Zaledwie kilka miesięcy później, 20 sierpnia, w wieku 89 lat, zmarł na wygnaniu w Szadowie (Šeduva). Kilka dni wcześniej odwiedziła go nieznana dotąd pielęgniarka, która podała mu zastrzyk „z witaminami C i B12″, a po pewnym czasie zjawili się funkcjonariusze służb bezpieczeństwa, który nie oszczędzili staruszkowi ani gróźb, ani ciosów. Na pogrzebie w otoczonych przez funkcjonariuszy Koszedarach (Kaišiadorys), pomimo zakazu ogłaszania pogrzebu z ambon i bicia dzwonów, zebrało się ponad stu księży i kilkaset osób świeckich. Po pochówku w krypcie katedry w Koszedarach (Kaišiadorys) jego grób został zamknięty.

W 1999 r. (27 września) szczątki V. Borisevičiusia zostały ponownie pochowane w krypcie katedry w Telszach (Telšiai), czyli diecezji, której był biskupem. W 1991 r. rozpoczęto jego proces beatyfikacyjny. W 2018 r. zakończono etap postępowania diecezjalnego, zebrane materiały przekazano do Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych w Watykanie.